Elisabeth Steenmans werkt als verpleegkundige bij De Central, een wijkgezondheidscentrum in Leuven. Hier werken huisartsen en verpleegkundigen nauw samen met kinesitherapeuten, maatschappelijk werkers, psychologen, diëtisten, vroedvrouwen, project- en preventiewerkers. Zorgvragers die zich bij deze praktijk inschrijven, betalen een vast bedrag voor deze uitgebreide dienstverlening. Volgens Elisabeth biedt dit systeem alleen voordelen: “Het vormt een toegankelijk, betaalbaar en breed aanbod aan gezondheidszorg op maat. Het laat ons toe om elke situatie interdisciplinair te benaderen en zorgvragers gericht door te verwijzen, zonder vertraging.”

DE UITDAGING

Welke ethische uitdagingen zie jij binnen jouw domein? Welke boeien jou het meest?

“In ons streven naar patiëntgerichte zorg ervaren we dat het soms moeilijk is om het werk af te bakenen. Hoe ver gaan we in de extraatjes die niet tot onze kerntaak behoren maar waarvan we voelen dat de patiënt er baat bij zou hebben? Die vraag is vaak heel lastig omdat we patiënten ook thuis bezoeken en soms in precaire situaties aantreffen. Als een patiënt vraagt om zijn gsm te helpen programmeren, weten we dat dat geen verpleegkundige taak is. We beseffen ook dat onze tijd kostbaar is omdat er nog veel andere patiënten wachten. Tegelijkertijd is het moeilijk om daar niet op in te gaan omdat we weten hoe belangrijk die gsm is. Voor velen is dit het enige communicatiemiddel met de buitenwereld. Het blijft een uitdaging om hierin haalbare keuzes te maken.”

“Een andere uitdaging betreft de diverse patiëntenpopulatie die we zien. We zijn er volledig van doordrongen dat de patiënt de dirigent mag zijn van zijn gezondheidszorg vanuit zijn visie op gezondheid en welzijn, eerder dan vanuit onze standaarden of sociale normen. Alleen is dat niet altijd gemakkelijk, vooral omdat we vaak te maken hebben met patiënten met een hele andere culturele achtergrond.”

DE TOOL: AANDACHT VOOR INTENTIES

Welke methode vind je zelf bruikbaar om hiermee om te gaan?

“De afgelopen twee jaar experimenteerden we in de praktijk met het model van ‘Positieve Gezondheid’. Dit biedt een brede kijk op gezondheid door te focussen op zes dimensies die een betekenisvol leven vormen: lichaamsfuncties, dagelijks functioneren, participatie, kwaliteit van leven, zingeving en mentaal welzijn. Elk van deze dimensies biedt inzichten over hoe een persoon zijn gezondheid ervaart en waarop hij kan inzetten om het te verbeteren.”

Hoe ga je daarbij te werk?

“De website van Positieve Gezondheid[1] biedt een aantal vragenlijsten, aangepast aan verschillende leeftijden en gezondheidsvaardigheden, die een patiënt kan gebruiken om zichzelf op elk van de deeldomeinen te evalueren. Voor ons is het een handige tool als we niet meteen weten hoe we een patiënt het beste kunnen helpen. De resultaten zijn soms verrassend. Zo hadden we onlangs een patiënte die zeer beperkt was op sociaal, fysiek en mentaal gebied. We wisten niet hoe we haar de juiste zorg konden bieden. Toen we met haar de vragenlijst doorliepen, bleek dat ze op alle vlakken een hoge score toekende aan haar leven. De zorgbehoeften die wij identificeerden, ervaarde ze zelf niet. Ze had een heel andere inschatting van wat ze nodig had om goed te functioneren. Hoewel we echt oog willen hebben voor diversiteit, betrappen we onszelf erop dat we toch nog zaken invullen voor een ander.”

“We gebruiken de vragenlijst alleen als we daar ruimte voor hebben of als we merken dat iemand baat kan hebben bij een diepgaander gesprek over hoe het met hem gaat. Het is een vrijblijvend hulpmiddel, maar brengt vaak wel een en ander in beweging. Soms kan het ook confronterend zijn: een patiënt realiseert zich bijvoorbeeld ineens hoe moeilijk hij het heeft met de chronische pijn waarvoor niet meteen een oplossing bestaat. Bij zo iemand kan het nuttig zijn om even uit te zoomen en naar andere aspecten van zijn leven te kijken. Wat motiveert hem om elke dag uit bed te komen? Iemand herontdekte bijvoorbeeld zijn liefde voor muziek, een inzicht dat hem inspireerde om meer aandacht en energie te besteden aan dat aspect van zijn leven. De term ‘positieve gezondheid’ staat voor het positief kijken naar wat kan helpen om je beter en gelukkiger te voelen, en dat gaat niet altijd meteen om medische oplossingen.”

WIE VOLGT?

Aan wie wil je de vraag naar ethische uitdagingen en bruikbare tools doorgeven?

Ik geef graag de opdracht door aan Katrien Ruytjens, die als coördinator ethiek in Emmaüs werkt.

[1] Meer info over Positieve Gezondheid en het Institute for Positive Health vind je op iph.nl.

In de vorige editie stuurde Patrice Van der Taelen ons naar Genk om te spreken met Karla Briers. Karla is verpleegkundige van opleiding en werkt ruim twintig jaar als zorgcoördinator in het Ziekenhuis Oost-Limburg (ZOL). Ze is ook het aanspreekpunt voor ethiek. Een uitdagende, maar boeiende combinatie van waaruit ze ethische vraagstukken op verschillende niveaus binnen de organisatie aankaart.

DE UITDAGING

Welke ethische uitdagingen zie jij binnen jouw domein? Welke boeien jou het meest?

“Zoals velen, merk ik dat er veel goede wil is in de zorg, maar dat heel wat mensen onder druk staan en vermoeid zijn. Het raakt hen wanneer ze niet de zorg kunnen bieden die ze voor ogen hebben. Wat doen we met de frustraties? Zien we ze als een hefboom om iets ter sprake te brengen, of laten we ze voor wat ze zijn?

In het dagelijkse werk kan je frustraties niet altijd voorkomen. Dan is het belangrijk om er op een constructieve manier mee om te gaan. Onlangs introduceerden we in ZOL een nieuwe overlegstructuur: de proactieve casusbespreking. We willen daarmee anticiperen op mogelijke problemen en frustraties. Meestal bespreken we casussen achteraf, nadat het een en ander is geëscaleerd. Bij de proactieve aanpak kan een team snel melden dat het ondersteuning nodig heeft. Misschien ontbreekt op dat moment de nodige expertise op de verpleegeenheid om specifieke noden van een patiënt adequaat te ondersteunen. Het kan bijvoorbeeld gaan om een psychisch kwetsbare persoon die door somatische zorgbehoeften op een reguliere verpleegafdeling verblijft. Bij zo’n aanvraag organiseren we een overleg met verschillende partners – waaronder de betrokken zorgverleners, juridische dienst, medische en/of verpleegkundige directie, ombudsdienst, … – en proberen we tot gedragen afspraken te komen. Twee weken later evalueren we of het team de adviezen opvolgde en of er eventueel bijsturing nodig is. Dit biedt structuur en zekerheid. Zelfs als er geen directe oplossing is, ervaren de teamleden op zijn minst dat ze gehoord worden en dat er veel mensen willen meedenken. Ze voelen zich gewaardeerd en beseffen dat ze er niet alleen voor staan.”

DE TOOL: AANDACHT VOOR INTENTIES

Welke methode vind je zelf bruikbaar om hiermee om te gaan?

“Wie frustraties uit, geeft eigenlijk aan dat hij het beter of anders zou willen, dat de situatie niet overeenkomt met zijn intenties. Onlangs experimenteerden we met een aantal laagdrempelige methodes om stil te staan bij die intenties en om deze te delen met onze patiënten.”

Hoe ga je daarbij te werk?

“Het supermannetje[1] is een zeer toegankelijke methode. Je geeft tijdens een teambespreking aan elke deelnemer een blad met in het midden een supermanlogo. De opdracht is simpel: je vraagt om te noteren welke kenmerken een ideale zorgverlener volgens hen moet hebben. Daarna vraag je om een mannetje met hoofd, armen en benen uit het blad te scheuren, om het logo heen. De deelnemers vinden dit vaak lastig. Ze moeten namelijk door bepaalde waarden scheuren. De opdracht is een oefening in mildheid: je zal in het dagelijkse werk vaak tegenover je eigen ideaal tekort schieten. Dat kan ook niet anders, als je de lat hoog legt. De waarden die we nastreven, hangen we nadien uit in de gang zodat patiënten en bezoekers zien waar we als team voor gaan – ook al lukt het niet op elk moment.

Daarnaast is waardering een dankbare hefboom. Sinds kort hangt op elke afdeling een complimentenbord. Iedereen kan er positieve boodschappen met de dienst delen. Het is niet de bedoeling  om eventuele klachten weg te wuiven, maar wel om te laten zien dat de intenties goed zijn. We merken dat patiënten graag gebruikmaken van de mogelijkheid om hun dankbaarheid te uiten. Sommige afdelingen hebben zelfs al om een tweede bord gevraagd door de overweldigende respons. Deze complimenten motiveren ons om ons nog meer in te zetten voor warme zorg en dragen bij aan een positieve sfeer op de afdelingen.”

WIE VOLGT?

Aan wie wil je de vraag naar ethische uitdagingen en bruikbare tools doorgeven?

“Ik wil graag eens horen van Elisabeth Steenmans van het wijkgezondheidscentrum De Central met welke ethische vragen de eerstelijnszorg omgaat.”

[1] De supermanmethodiek vind je terug in de methodiekenbundel ‘Hart in de zorg? van morele stress naar morele veerkracht’ van Baele C, Coolen D & Dely H (2014-15). Meer info op www.morelestress.be

In de vorige editie gaf Joke Lemiengre de opdracht door aan Patrice Van der Taelen. Al 35 jaar is zij met passie verpleegkundige op de dienst hematologie in het UZ Leuven. Sinds 2012 is ze er ook ethiekondersteuner. Het verband tussen de twee opdrachten is volgens haar een diepgaande interesse in mens-zijn.

DE UITDAGING

Welke ethische uitdaging zie jij binnen jouw domein?

De grootste uitdaging voor mij is om binnen de complexe context van zorg, waar de nadruk vaak ligt op efficiëntie en effectiviteit, de mens nog steeds te zien en te horen. Het vergt inspanningen om niet volledig opgeslokt te worden door het systeem, de werkdruk, de procedures en afvinklijstjes. Het is onze verantwoordelijkheid om voortdurend na te denken over hoe we menselijk contact en nabijheid kunnen behouden. Dit blijft de essentie van goede zorg.

Onlangs stond de partner van een overleden patiënt voor ons met de vraag om meer uitleg. Ze verlangde een consultatie met de arts die haar man het laatst had behandeld. Deze vraag kwam op een bijzonder druk moment, maar net dan is het cruciaal om te luisteren en contact op te nemen met de arts. De vrouw kwam nauwelijks uit haar woorden, overweldigd door verdriet. Hoe konden we haar naar huis sturen met een afspraak over enkele dagen of weken? Zulke momenten geven zorg een menselijk gezicht.

Welke uitdagingen boeien jou het meest?

Aandacht voor medemenselijkheid is heilzaam voor de betrokken persoon, hulpverleners en voor de organisatie als geheel. Misschien kunnen we nadenken over hoe innovatie hieraan kan bijdragen. Wat betekent persoonsgerichte zorg in deze tijd, in een tijd waar patiënten mondiger en meer participatief zijn? Met wearables kom je veel te weten over iemands hartslag, maar daarmee vat je niet zijn werkelijke emoties.

In mijn beide functies zoek ik voortdurend naar manieren waarop patiënten en zorgverleners elkaar kunnen ontmoeten en in gesprek gaan. Als verpleegkundige beschouw ik de handelingen die ik uitvoer als een medium om tot ontmoeting te komen. Het is in die persoonlijke ontmoeting dat je kan peilen naar wat de menswaardigheid van die persoon bevordert. Als je hieraan voorbijgaat, verleen je geen echte zorg.

 DE TOOL: DE REFLECTIEROUTEPLANNER

 Welke methode vind je zelf bruikbaar om hiermee om te gaan?

Volgens mij is er slechts één methode. Dat is investeren in contact, in verbinding, in dialoog. We lijken het vermogen om goed met elkaar te spreken een beetje te zijn verloren. We vragen niet door wanneer iemand zegt dat het ‘goed’ gaat. Wat betekent ‘goed’ voor die persoon precies? Doorvragen naar de betekenis doen we nog maar weinig. Natuurlijk heeft dat te maken met tijdsdruk en andere contextuele factoren waar we weinig aan kunnen doen. Tegelijk gaat het meer over een houding dan over tijdrovende interventies. Het hoeft niet veel tijd te kosten om verbinding te maken.

Onderzoek toont aan dat een gesprek met een zorgverlener heel anders overkomt wanneer deze aan het bed van een patiënt gaat zitten in plaats van te blijven staan, zelfs als hij niet meer tijd neemt. Het draait erom te tonen hoe je er voor die persoon wilt zijn. Zorgvragers verdienen dat. Ze verdienen geen extra ongemak door wie we zijn of hoe wij ons gedragen. In mijn andere job, als ethiekondersteuner, gebruik ik wel een specifieke tool om goede gesprekken over ethische, beladen situaties te faciliteren. Dat is de reflectierouteplanner.

 Hoe ga je daarbij te werk?

De reflectierouteplanner is een eenvoudig stappenplan dat we in intervisies of opleidingen gebruiken om mensen meer gestructureerd te laten nadenken en het eigen oordeel even achterwege te laten. Het woordje ‘ethiek’ staat er niet eens in. We richten ons simpelweg op het voeren van een ‘goed’ gesprek tussen zorgprofessionals. De methode dwingt ons om te verhelderen wat ons precies raakt in een bepaalde situatie en om samen te zoeken naar de best mogelijke handelingswijze. Wanneer we dan tot een gedragen beslissing komen, merken we dat de morele stress voelbaar afneemt. Deze methodiek is geenszins uniek, en er zijn tal van alternatieven beschikbaar. De meerwaarde ligt vooral in de uitnodiging om met collega’s van verschillende disciplines rond de tafel te zitten en te verkennen wat we lastig vinden aan een bepaalde situatie.

 WIE VOLGT?

Aan wie wil je de vraag naar ethische uitdagingen en bruikbare tools doorgeven?

 Ik ben heel erg benieuwd hoe Karla Briers in ZOL rond ethische uitdagingen werkt.

Tekst: An Ravelingien

DE UITDAGING

Joke: “Wat mij vooral opvalt is hoeveel mensen met een grote betrokkenheid en passie in de zorg stappen, maar na enige tijd ontmoedigd of vermoeid raken. In sommige gevallen voelen ze zich geïsoleerd binnen hun zorgteam. Het raakt me dat alledaagse beslommeringen een impact hebben op die passie. De zin van zorg verlenen, dat is voor mij cruciaal. Het vormt de voedingsbodem om met concrete ethische vragen of dilemma’s om te gaan. Wie stilstaat bij wat zin geeft in zijn job, doet automatisch aan ethische reflectie. Voor mij is de belangrijkste uitdaging dus hoe je mensen veerkrachtig houdt en de zinbeleving van hun werk bevordert.”

DE TOOL: WHAT’s YOUR Story

“Samen met Lies Beunens en andere collega’s ontwikkelden we een methodiek om in groepsverband op een andere manier te praten over de zin en betekenis van zorg. Deze methodiek is geschikt voor situaties waar wrijving of ongemak is. Denk aan situaties waarin zorgverleners, ondanks herhaalde pogingen, moeite hebben om connectie te maken met een zorgvrager, bewoner of naaste. Ze vinden elkaar niet op vlak van wat ze onder goede zorg verstaan en ervaren moeite om de verschillen te benoemen en te bespreken. Zulke situaties kunnen tot conflict of weerstand leiden en een gevoel van onmacht bij de zorgverleners.”

“Laat me een concreet voorbeeld geven. Stel je een woonzorgcentrum voor waar twee personen met dementie elkaar opzoeken en een intieme relatie ontwikkelen. Dit kan behoorlijk lastig zijn voor wie hen omringt. Ook de zorgverleners kunnen zich onwennig voelen. Ze zien de schoonheid van de verbinding tussen de bewoners, maar begrijpen ook de pijn die het kan veroorzaken bij familieleden. Hoe ga je hiermee om? Door een bepaalde knoop door te hakken, riskeer je conflict en afstand tussen de betrokkenen. Mij lijkt het in eerste instantie belangrijk om het probleem bespreekbaar te maken en te onderzoeken welke impact iedereen ervaart.”

Hoe ga je daarbij te werk?

“De tool die we bedachten is een beeldverhaal[1]. We nodigden mensen uit diverse zorginstellingen uit om foto’s te maken rond een specifiek thema. De foto’s dienden als expressie van hun associaties met het onderwerp. Zo vroegen we hen bijvoorbeeld om een foto te maken die machteloosheid uitbeeldde. Wanneer je alle foto’s samenlegt, ontstaat een rijke woordenschat waarmee het thema besproken kan worden.”

“In het voorbeeld dat ik zojuist gaf, zou je het team kunnen vragen om foto’s te maken met als thema intimiteit. Wat betekent intimiteit voor elk individu? Dit veronderstelt dat ze vooraf nadenken over het begrip. Tijdens een groepsgesprek worden de beelden gedeeld. Hierdoor ontstaat ruimte voor het bespreken van onderliggende emoties en gedachten. De deelnemers herkennen bepaalde uitspraken, ook al vonden ze daar zelf de woorden niet voor. Praten over een foto is vaak makkelijker dan een specifiek gevoel rechtstreeks verwoorden. Via foto’s open je de deur voor een breder begrip van het thema en geef je ruimte aan de verschillende ervaringen van de deelnemers. Het kan leiden tot het verkennen van positieve aspecten van intimiteit, maar ook tot het trekken van bepaalde grenzen. Bovenal creëert het een gemeenschappelijke taal waarmee je samen het gesprek kan aangaan met de familie.”

“Toegegeven, laagdrempelig is deze tool niet helemaal. Het vereist een ervaren moderator om het gesprek in goede banen te leiden. Toch vormen beelden een waardevol medium voor intervisie, vooral als het gaat om delicate thema’s die schaamte of weerstand kunnen oproepen.”

WIE VOLGT?

“Ik geef graag de fakkel door aan Patrice Van Der Taelen, die actief bezig is met ethische kwesties in UZ Leuven.”

[1] Het beeldverhaalproject kaderde in Praktijkgericht Wetenschappelijk Onderzoek. Het resultaat is een fotoboek, getiteld ‘What’s your story? De invloed van digital storytelling op de ontwikkeling van ethische competenties van zorg- en hulpverleners ter bevordering van de zorgrelaties’ (Acco Learn, 2023), gefinancierd door de Hogeschool UC Leuven-Limburg.

 Alles van waarde is weerloos

wordt van aanraakbaarheid rijk

en aan alles gelijk

Joke Lemiengre overleed op 27 november 2023. Jarenlang zette ze zich in voor ethiek in de zorg en onze beroepsvereniging. Ze zal een gemis zijn voor de sector, het onderwijs en de beroepsgroep, maar ook voor ons allemaal als persoon.