Week van de Verpleegkundige

Presentie is geen recept en ook geen garantie op succes. Wat het wel is, komt dr. Guus Timmerman zelf vertellen tijdens de studiedag Ethiek. Als medewerker van de Stichting Presentie in Nederland voert hij al jarenlang onderzoek naar presentie bij zorgverleners en zorgvragers in allerlei contexten en omgevingen. “Het is een beetje zoals yoga beoefenen. Hoe meer je het doet, hoe beter je wordt.”

Presentie wint ook in België aan belang. Hogeschool VIVES integreert het bijvoorbeeld in haar opleiding verpleegkunde. Al is het begrip niet eenvoudig uit te leggen. Presentie is aanwezig zijn, een relatie aangaan met een persoon en goed proberen aanvoelen wat er voor die persoon op het spel staat. Presentiewerkers reiken zaken aan, doen eventueel voor hoe het ook anders kan, maar nemen nooit het gesprek over. “Toch kunnen ze stevig tussenkomen. Ze weten wat op het spel staat en zijn effectief aanwezig tijdens een gesprek”, zegt dr. Guus Timmerman. “Presentie is evenwel in geen enkele situatie gelijk. Alles hangt af van de zorgvrager en hoe jij aansluit bij zijn leefwereld, levensloop, … Van daaruit ga je afstemmen wat je wil bijdragen en uitzoeken wat je wil aanpakken. Daarbij mag je jezelf als zorgverlener nooit uit het oog verliezen.”

Guus verduidelijkt: “Een vrouw komt binnen op de spoeddienst en vraagt meteen wanneer ze naar huis mag. Dat blijft ze de hele tijd herhalen omdat ze een hondje heeft dat thuis op haar wacht. Als verpleegkundige sta je zeer dicht bij de zorgvrager en ben je in een ideale positie om hem aandachtig waar te nemen. De zorgvrager heeft altijd een onderliggend belang. Het komt er dus op aan goed door te vragen.”

Virtuositeit

Dat belang noemt men in de presentiebenadering de opgave van de ander. Het is een bepaalde worsteling, iets wat het leven die persoon opdraagt. “Om dit te weten te komen, moet je de ander willen zien en een open houding aannemen. Maar let op, want “open” betekent voor iedere persoon iets anders. Presentie is dus sterk afhankelijk van de situatie en de persoon die je voor je hebt”, zegt Guus. “Soms overkomt presentie je gewoon, maar soms lukt het ook niet. Presentie is een praktijk, het samenspel van handelen en spreken, ondergaan en afzien van handelen. Relationeel werken vraagt de tijd nemen om te ontdekken wat je te doen hebt. En scheelt tijd omdat het niet-passende zorg voorkomt, doorbehandelen intoomt en het in stand houden van behoeftigheid indamt.”

Een ander voorbeeld is wanneer de arts de kamer van de zorgvrager verlaat en de zorgvrager het volledige verhaal doet aan de verpleegkundige. Op dat moment is het belangrijk om nauwkeurig te kijken naar die persoons reactie en de juiste vragen te stellen. Aan de zorgvrager, maar ook aan jezelf. “Als je een kamer binnen wil, vraag je dan af of je daar wel aan toe bent en of je met voldoende openheid naar binnen kan. Misschien ga je enkel de medicatie brengen, maar misschien heeft die zorgontvanger meer nodig. Als je daar niet klaar voor bent, wacht dan even. Verlies jezelf nooit uit het oog.”

Praktische info

Dinsdag 28 september 2021
Studiedag Ethiek
Dr. Guus Timmerman –Presentie, relationeel werken en verpleegkunde

Op de Internationale Dag van de Palliatieve Zorg zendt Canvas Touching Infinity uit, een documentaire van filmmaakster Griet Teck. Tijdens de Week van de Verpleegkundige krijg jij deze pakkende documentaire in primeur te zien. Meer nog: Griet geeft een unieke inkijk en vertelt hoe deze documentaire tot stand kwam, hoe ze dit hele proces ervaarde en hoe het bovenal een film over liefde werd.

Rebecca, Fernand en Delphine. Deze drie personen weten dat ze ongeneeslijk ziek zijn en dat hun einde nabij is. Sterven is deel van hun dagelijks leven. In Touching Infinity volgt de Gentse filmmaakster Griet Teck hen tijdens de laatste weken van hun leven. De film neemt ons mee voorbij de angst en het verdriet, op een tocht gedragen door liefde, dankbaarheid en verbondenheid.  Zonder voorbij te gaan aan de ernst, is Touching Infinity vooral een film van hoop.

“Rebecca leeft al vijf jaar met kanker. Haar echtgenoot en drie jonge dochters gaan hier elk anders mee om, maar Rebecca wil zeer bewust afscheid nemen”, vertelt Griet. “Fernand en Emma zijn elkaars grote liefde, al 62 jaar lang. Ze hebben geen kinderen en een leven zonder elkaar is ondenkbaar. Delphine is hoogbejaard. Ze worstelt met onverwerkt verdriet, en wordt liefdevol verzorgd door haar dochter. Drie verschillende situaties die elk op hun eigen manier benaderd worden.”

Een nauwe band

Als filmmaker kreeg Griet een unieke inkijk in het leven van deze drie gezinnen. Dat bracht haar in situaties waar de emoties soms hoog opliepen en ze steeds de juiste afstand moest bewaren. Daarom hecht Griet er veel belang aan de mensen die ze volgt actief te betrekken tijdens het maakproces. “We werken samen. Ik vraag hen om zelf momenten aan te brengen en ik filmde ook momenten die niet in de documentaire zouden komen, als herinnering.”

De personen in Touching Infinity worden gefilmd tijdens dagelijkse momenten, maar ook in zeer kwetsbare situaties. Je moet als filmmaker dan niet alleen terugvallen op de opgebouwde vertrouwensband, maar ook zorgzaam omgaan met die kwetsbaarheid. “Ook ik voel me kwetsbaar. Bij een kennismaking leg ik uit hoe ik tewerk ga, maar je weet niet hoe het zal verlopen. Er is niets gescript. Tegelijk leer je iemand kennen en moet je afscheid nemen. Ik ben daar ook als mens aanwezig, niet alleen als filmmaker”, zegt Griet. “Wat me het meest verraste en raakte is de ongelofelijke kracht die mensen bij zichzelf vinden. Ook de manier waarop kinderen hier mee omgaan. Het is een zware, maar vaak ook mooie, intense periode van leven waarin je teruggeworpen wordt op jezelf. Materiële dingen doen er niet meer toe. Het gaat om te zorgen voor elkaar, om de ruimte te nemen om de dingen uit te spreken. En ik denk dat dit niet beangstigend hoeft te zijn.”

“Verouderen is niet vanzelfsprekend”, steekt Christel Geerts van wal. Als professor in de gerontologie geeft ze op de studiedag ouderenzorg een lezing over de beeldvorming rond ouder worden, samen met gerontologe Charlotte Brys. “We maken er een interactieve lezing van en reiken de nodige handvaten voor verpleegkundigen aan.”

Christel Geerts is al meer dan dertig jaar professor in de gerontologie aan de VUB, haar alma mater waar ze destijds in contact kwam met de ontwikkelingspsychologie. “Toen stopte die discipline bij de jongvolwassenen en werd niet gekeken naar andere leeftijdsgroepen. Nederland was op dat moment volop bezig met studies gerontologie en dat wakkerde mijn interesse aan”, vertelt ze. Ze bouwde een knap curriculum op en zet haar brede ervaring vandaag in om personen en zorgorganisaties te helpen in het begeleiden van ouderen.

Positiever beeld

Samen met gerontologe Charlotte Brys werkt Christel Geerts vooral over de beeldvorming rond ouder worden. “Gouder worden, noemt Charlotte dat. Maar om tot die positieve beeldvorming te komen, is er nog heel wat werk. Zowel in de media en in de maatschappij als bij het zorgpersoneel”, zegt professor Geerts. “Jong zijn wordt verheerlijkt en ouder worden krijgt al gauw een negatieve bijklank. We vertrekken dan ook graag vanuit enkele titels en artikels in de media om zo het algemene beeld te schetsen.” Ze legt meteen ook de bewijzen op tafel. In januari schreef ze samen met 85 gerontologen een opiniestuk. Vier kranten contacteerde ze, vooraleer iemand het wilde publiceren. “Elke krant zei: ‘Het moet scherper.’ Maar de realiteit is niet scherp of zwart-wit. Die is grijs en er zijn heel wat aandachts- en werkpunten”, zegt Christel nog.

Tijdens de lezing met Charlotte Brys zullen ze het hebben over het verouderingsproces. Ook het ouder worden van de verpleegkundige komt aan bod. “Maar ook, hoe wordt gekeken naar verpleegkundigen in de ouderenzorg? Daar hebben we data rond verzameld”, zegt de professor. “We tonen ook de maatschappelijke perceptie en besluiten onze lezing bij de zorginstellingen. Voor zorgverleners reiken we graag concrete hulpmiddelen aan. Er zijn natuurlijk de klassiekers, zoals geen verkleinwoorden gebruiken. Maar je kan als verpleegkundige nog zoveel meer doen.”

Thuisverpleegkundigen spelen een belangrijke rol in de vaccinatiestrategie. Daar is professor en vaccinoloog Pierre Van Damme rotsvast van overtuigd. “Niet alleen in een uitvoerende rol. Ze bieden ook een luisterend oor en informeren hun patiënten vanuit de juiste kennis en competenties.”

In een latere fase van de vaccinatiecampagne zal sterk ingezet worden op mobiele teams. Huisartsen en thuisverpleegkundigen gaan dan aan huis bij de patiënt om de vaccins toe te dienen. “Dat is dezelfde strategie als bij de griepvaccinatie en zal voor COVID-19 eenvoudiger zijn wanneer het gaat om vaccins die makkelijker te transporteren zijn, zoals dat van AstraZeneca en Johnson&Johnson”, zegt professor Pierre Van Damme van de Universiteit Antwerpen.

Geruststellen door informatie

De rol van de thuisverpleegkundige is in die thuisvaccinatie niet min. Vanuit hun vertrouwensband met de patiënt bieden zij een bijzonder waardevolle bijdrage aan de vaccinatiecampagne. Professor Van Damme: “Niet in het minst beschikken ze over de juiste vaardigheden. Ze kunnen luisteren, begrip tonen voor twijfels en ingaan op vragen. Ze zijn daarnaast ook een verdeler van correcte informatie en kunnen die informatie ook meedelen in de taal van de patiënt. Dat aspect hebben we onderschat. De overvloed aan informatie die op een patiënt afkomt, via de media, kan gevalideerd en gedoseerd worden door de thuisverpleegkundige. Weet die niet of bepaalde informatie klopt? Dan kan altijd de hulp ingeschakeld worden van de thuisverplegingsorganisatie.”

Naast die uitvoerende en informerende rol, ziet Pierre Van Damme de thuisverpleegkundige dus ook als iemand die de patiënt kan geruststellen. Zeker bij eventuele nevenwerkingen. Zo kan de thuisverpleegkundige perfect aangeven welke symptomen normaal zijn en ingrijpen wanneer er toch iets mis dreigt te gaan.

Waarom we iedereen dan niet thuis vaccineren? “Iedereen thuis vaccineren is bijzonder arbeidsintensief. Je moet ook steeds een kwartier ter plaatse kunnen blijven om nevenwerkingen op te sporen. Dat kan niet op grote schaal. Het gaat hier echt om een en-enverhaal met als resultaat een hogere vaccinatiegraad.”

Loïc Moureau studeerde godsdienstwetenschappen en filosofie aan de KU Leuven. Hij gaf enkele jaren les in de bachelor Verpleegkunde en HBO5. Intussen doctoreert hij in levensondersteunende zorg voor EPPA-patiënten en is hij stafmedewerker Ethiek in de vzw Gezondheidszorg Bermhertigheid Jesu. Een ruime ethische en academische achtergrond dus om enkele vraagstukken rond het gebruik van apps en sociale media in de GGZ te tackelen.

“Ik zal wat uit mijn comfortzone moeten treden”, geeft Loïc meteen toe. “Als ethicus sta je nu eenmaal niet met de voeten in het veld, of beter gezegd: met de handen aan het bed.” Toch schrikt een ethische reflectie rond het gebruik van digitale media in de GGZ hem niet af. “GGZ en apps, dat staat nog in zijn kinderschoenen. Ik ben er zeker van dat andere zorgsectoren daar veel verder in staan. Al zijn er ook in de GGZ genoeg concrete casussen te vinden.”

Een van die casussen is het gebruik van sociale media. Hoe ga je er mee om wanneer patiënten je een facebookverzoek sturen, je plots volgen op Instagram of je een privébericht sturen? “Het verhaal van afstand en nabijheid speelt hier een belangrijke rol”, zegt Loïc. “Wat doe je en hoe communiceer je op dat moment naar je patiënten?”

Whatsapp en uurroosters

COVID-19 bracht de digitale communicatie en het gebruik van apps in een stroomversnelling. Onze computers en smartphones moesten nu eenmaal geen anderhalve meter afstand houden.  “Veel verpleegkundigen hebben bijvoorbeeld een whatsappgroep met hun dienst. Daarin worden zelfs de uurrooster gecommuniceerd of vervangingen geregeld”, vertelt Loïc. “Dat heeft voordelen, zeker. Langs de andere kant kan je je afvragen: stopt het werk dan ooit? Kan ik uit die groep stappen? Wat doe ik met de overvloed aan informatie die mij niet bereikt of niet boeit?”

Digitale zorg

Natuurlijk praat Loïc ook over het zorgaspect. Hij komt dagelijks in contact met tal van ethische dilemma’s en existentiële vraagstukken in de zorgcontext en daar buiten. “Zijn consultaties op afstand, bijvoorbeeld, een goed idee? Je kan snel mensen helpen, maar door de afstand voel je mensen niet altijd aan en kan je inschatting fout zitten”, zegt Loïc. “Digitale media zijn zeker een meerwaarde in een overbevraagde eerstelijnszorg GGZ, maar het is kwestie van er goed mee om te gaan buiten de veiligheid van je professionele setting.”

Cathy Savelkoels is thuisverpleegkundige en gespecialiseerd in oncologische wondzorg. Via cursussen en lezingen deelt ze haar ervaring en kennis van oncologische wonden graag met collega’s. Er is natuurlijk altijd een aspect basiszorg, maar oncologische patiënten vragen op verschillende vlakken een aparte benadering. Een waarbij een nauwe opvolging voorop staat, door een verhoogd infectiegevaar.

De wetenschap heeft de afgelopen decennia grote stappen gezet op vlak van kankerbehandelingen. Oncologische patiënten leven, dankzij doorgedreven onderzoek en nieuwe medicijnen, gemiddeld steeds langer. Ook met een ongeneeslijke vorm van de ziekte. “Uiteraard een heel positieve evolutie,” zegt Cathy Savelkoels, “maar ook één die de vraag naar oncologische wondzorg doet toenemen. Verpleegkundigen met de juiste kennis en oog voor de specifieke aandachtspunten zijn dus hard nodig.”

Tijdens de Week van de Verpleegkundigen licht Cathy alvast een grote complexiteit van oncologische patiënten toe: hun verhoogd infectiegevaar. “Door het ziektebeeld zelf, maar ook ten gevolge van chemo- of radiotherapie kan het aantal witte bloedcellen sterk afnemen. Deze neutropenie maakt de patiënt extra gevoelig voor infecties. Niet enkel bij de oncologische wonden of ulcera zelf. Elke wonde is op dat moment extra vatbaar voor infecties.” Tijdens de lezing legt Cathy daarom stap voor stap uit waarop je moet letten, hoe je de wonden exact moet verzorgen en welke rol mantelzorgers of naasten hierbij kunnen opnemen.

Op elke dienst relevant

Oncologie is zo breed, dat je als verpleegkundige op quasi elke dienst met dit soort wondzorg in contact kan komen. Reden genoeg dus om je praktische kennis bij te spijkeren. Cathy Savelkoels: “Je hoeft ook geen specifieke voorkennis te hebben. We houden het heel laagdrempelig. Eerst gaan we even in op de algemene oncologische wondzorg: welke soorten oncologische ulcera zijn er en hoe behandel je die algemeen gezien? Daarna licht ik de symptomen van infecties uitgebreid toe. Zowel de klassieke symptomen, zoals roodheid, pijn, zwelling en koorts, maar ook typische alarmsignalen bij dit type patiënten. Denk maar aan een specifieke geur of overmatig exsudaat. De bedoeling is om zo te komen tot een optimale preventie, snelle detectie en nauwe opvolging van wondinfecties bij oncologische ziektebeelden.”

Op Spoed en Intensieve Zorg is het ongelofelijk belangrijk om de vinger aan de pols te houden. En wie kan dat beter dan Jan Bertels, kabinetschef van minister van Volksgezondheid Frank Vandenbroucke. Hij zal op dat moment net één jaar minister zijn. De uitgelezen persoon om tijdens de studiedag Kritieke Diensten een update te geven over welke plannen op tafel liggen.

In de media drukte minister Vandenbroucke al meermaals zijn onvoorwaardelijke bewondering voor de verpleegkundigen en alle andere zorgverleners in de eerstelijnszorg uit. Die erkenning na maanden in de frontlinie doet deugd. Als beroepsvereniging vindt het NVKVV het belangrijk om op een kritische en constructieve manier bij te dragen aan veilige en kwalitatieve zorg. Centraal daarbij staan onze patiënten en onze collega’s.

Om de gezondheidszorg gezond te houden, is het cruciaal dat zorgsector en politiek samenwerken. En net daarom nodigen we op de studiedag Kritieke Diensten iemand uit die dicht bij de minister staat: Jan Bertels. “Ik ga met veel plezier op deze uitnodiging in”, zegt hij. “Ik zal er toelichting geven over de concrete politieke aanbevelingen naar aanleiding van de studie van het Federaal Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg over het beheer van de ziekenhuiscapaciteit in België tijdens de eerste COVID-19-golf. Met name, wat hebben we daaruit geleerd en wat nemen we mee naar de toekomst in de vorm van effectieve acties en besluiten.”

Daarnaast zal de kabinetschef van Vandenbroucke ook zijn toekomstvisie op kritieke diensten aan bod laten komen. Hoe houden we kritieke zorg betaalbaar, kwaliteitsvol en veilig? Komt er een programmatie voor gespecialiseerde spoedgevallen? Hoeveel bedden Intensieve Zorg zullen in de toekomst geprogrammeerd worden? Hoe worden de ziekenhuisnetwerken gestimuleerd in Vlaanderen? Vragen waar we op maandag 27 september een antwoord op krijgen.

Bart Rits is spoedverpleegkundige in het AZ Sint-Maarten in Mechelen. Hij werkte ook op Intensieve Zorg en was twee jaar lang hoofdverpleegkundige Palliatieve Zorgen. Een uitgebreide ervaring die hem in staat stelt te kaderen wat de impact van overlijdens op Spoed en Intensieve Zorg betekent voor verpleegkundigen.

Zowel op Spoed als op Intensieve Zorg heb je als verpleegkundige te maken met sterfgevallen. Op beide diensten krijgt een kritieke patiënt een levensonderhoudende therapie om de vitale functies in stand te houden. Verpleegkundigen en artsen werken vaak in stresserende situaties waar ze de nieuwste technologieën en hun knowhow inzetten voor de patiënt, maar het sterftecijfer ligt hoog. “Een plots overlijden of een terminale patiënt. Beide situaties komen voor”, zegt Bart Rits. “En deze situaties zijn er door COVID-19 niet minder op geworden. Dat beïnvloedt je als zorgverlener. Ik sprong zelf ook maandenlang bij op Intensieve Zorg en zag ook hoe mijn collega’s uitgeput raakten, emotioneel en fysiek.”

Tijdens de coronapandemie kregen verpleegkundigen dan ook te maken met zwaar emotioneel leed van patiënten. Die vielen plots zonder hun vertrouwde mantelzorger of familielid en legden een zwaar medisch traject af. “Dat stelt je draagkracht serieus op de proef. 2020 was een emotionele rollercoaster”, zegt Bart. “Je moet een balans vinden tussen die emoties toelaten en kracht vinden om verder te gaan. Strakke planningen, hoge werkdruk en voortdurende wijzigingen helpen daar niet bij.”

Tools vanuit palliatieve zorgen

Bart wil de mentale weerbaarheid van zijn collega’s op kritieke diensten dan ook ondersteunen en versterken. “Ik wil de groepsdynamiek die ik leerde bij Palliatieve Zorgen vertalen naar een setting op kritieke diensten”, zegt hij. “Niet alleen het teamwork, maar ook concrete tools kunnen verpleegkundigen op deze diensten zeker helpen. Denk maar aan momenten van debriefing en ervaringsuitwisselingen.”

Dat je daarvoor af en toe out of the box moet denken, wil Bart andere verpleegkundigen leren aan de hand van specifieke voorbeelden en vaak voorkomende situaties. Wat kan je als team doen, wat met vroegtijdige zorgplanning op kritieke diensten en wat met comfortzorg. “Het doel van mijn lezing? Het evenwicht vinden in de cirkel van kwaliteitsvolle zorg voor patiënten en hun naasten, maar ook – en vooral – voor de verpleegkundige.”

Praktische info

Maandag 27 september 2021
Studiedag Kritieke Diensten

Bart Rits – The circle of stretching and strength

Inschrijven kan via de website van het NVKVV.

De Epilepsie Liga begeleidt zowel mensen met epilepsie als hun omgeving. Ouders, broers, zussen, klasgenoten, leerkrachten, enzovoort. “We kijken wat nodig is en tonen de weg naar andere diensten”, zegt Lies Coudenys, coördinator van de Epilepsie Liga afdeling West-Vlaanderen.

Als verpleegkundige kom je af en toe in aanraking met een persoon met epilepsie. Het is dan ook een vaak voorkomende aandoening die één op 150 mensen treft. Deze diagnose treft niet alleen de persoon en zijn of haar dagelijkse leven, maar ook de directe omgeving zoals gezin, familie en vrienden. “In het verleden werd vaak mysterieus gedaan over deze aandoening”, zegt Lies Coudenys. Zij is de provinciaal medewerker van de Epilepsie Liga in West-Vlaanderen, een vereniging die het welzijn van mensen met epilepsie wil bevorderen en het brede publiek wil informeren over deze aandoening. “Door die mysterieuze houding ontstond vaak onwetendheid en onbegrip. Dat veroorzaakte dan weer angst en vooroordelen. Vandaag is epilepsie beter gekend. In de medische wereld dan toch. In het dagelijkse leven botsen mensen met epilepsie vaak nog op onbegrip en vooroordelen.”

Ouder en kind geruststellen

Wat moet je als ouder dan doen wanneer je kind aan epilepsie lijdt? Je wil het de beste zorgen bieden, maar je zit als ouder ook met een heleboel vragen. “Wat betekent dit voor de studies van mijn kind, hoe beantwoord ik de vragen van mijn kind, wat met zijn of haar hobby’s, wat brengt de toekomst? Het zijn slechts enkele vragen die de ouders zich stellen. Daarnaast zijn er ook een hoop praktische zaken waar je als ouder hulp voor zoekt. Om nog maar te zwijgen van emotionele ondersteuning”, vertelt Lies.

Maar ook als verpleegkundige vraagt een kind met epilepsie een aandachtige aanpak. Hoe geef je als zorgverlener antwoord op de vragen van het kind en de ouders, hoe stel je het kind gerust, hoe neem je de angst van het kind weg, hoe zet je afleidingsmiddelen goed in, enzovoort. “Je moet kind en ouders goed begeleiden, zeker in de eerste weken en maanden na de diagnose”, zegt Lies. “Naast een breder begrip rond epilepsie, wil ik vooral concrete tools aanreiken die zorgverleners kunnen inzetten om zowel het kind als die zijn of haar omgeving goed te begeleiden.”