Week van de Verpleegkundige

Onze tijdsgeest wordt gekenmerkt door een onbedwingbare drang naar efficiëntie en groei. Voor maart 2020 stond onze manier van leven en ons zorgsysteem al zwaar onder druk. COVID-19 accentueerde de pijnpunten van dit model op een genadeloze manier. Welke weg slaan we in na corona? Tijdens de studiedag Ethiek geeft Luc Van Gorp, voorzitter van CM en auteur van ‘Mensenmaat. Een pleidooi voor imperfectie’, zijn visie op de feiten.

“De druk op de samenleving, de mensen en het zorgsysteem neemt alsmaar toe”, vertelt Luc Van Gorp. “Dat was al zo voor de pandemie. Corona heeft dit alleen nog maar versterkt. Ik moet het cijfer van het aantal langdurig zieken continue bijstellen. Zo’n 15 procent van de actieve bevolking zit al meer dan een jaar thuis. En de vraag die we hen stellen is: ‘wanneer gaan jullie weer aan de slag?’ Terwijl deze mensen net veel tijd en rust nodig hebben om te herstellen.” Voor de CM-voorzitter vat dit de essentie van ons systeem samen. Falen is geen optie, de drang naar perfectie te groot. Zij die niet meekunnen, proberen we op te lappen of plaatsen we op een zijspoor. Vandaar dat hij de coronacrisis ook als een opportuniteit beschouwt. “Het is de crisis van het oude systeem. Een gevolg van onze globalisering en onze behoefte om lineair alsmaar verder te gaan in het leven. De pandemie drukte de pauzeknop in, maar voor hoelang?”

Nood aan een bewuste aanpak

Ook in de zorgsector, waar de zorgvraag de laatste jaren alleen maar toeneemt en de ondersteuning, zoals het aantal zorgverleners, niet evenredig evolueert, is de nood aan reflectie hoog. “Onze geneeskunde volgt dat lineaire denken. We verlengen het leven, dienen zorg toe, maar vragen ons te weinig af waarom we dat doen. Kijk maar naar de toestand waarin sommige ouderen in een woonzorgcentrum zitten. En niet alleen in die context, denk aan welvaartziektes, zoals diabetes, hartfalen en bepaalde kankers. Waarom zit ons eten vol suiker? Waarom duwen we onszelf in die ratrace? We weigeren het probleem aan de bron aan te pakken. We laten mensen roken, terwijl we weten dat het ongezond is, en zetten daar meer pneumologen tegenover. Het is absurd.”

De vraag die zich opdringt, is hoe lang we zo verder gaan. En ook of de pandemie een kantelpunt is. “Cruciaal om de zorg te verstrekken is de authentieke connectie tussen de zorgvrager en de zorgverlener. Als die er niet is, kan je niet spreken van zorg. De menselijke verbinding is essentieel in het mens-zijn. Dat heeft de pandemie ons wel duidelijk gemaakt. Om daartoe te komen heb je als zorgverlener tijd en ruimte nodig. Ik geloof dat dit besef bij meer mensen is doorgedrongen nu.”

Ondanks de vele vragen heeft Van Gorp hoop. “Ik zie al transformaties, zoals nu met de meerjarenbegroting bij het RIZIV. Daar durven we ons afvragen of iets werkelijk bijdraagt tot meer gezondheid. De druk op onze samenleving neemt niet af. Op een bepaald moment wordt dat onhoudbaar en staat de mens op om het een halt toe te roepen. Voor mij is de vraag dus niet of we iets geleerd hebben van de coronacrisis, maar wel wanneer de revolutie zal plaatsvinden.”

Praktische info

Dinsdag 28 september 2021
Studiedag Ethiek
Luc Van Gorp – Mensenmaat – Een pleidooi voor imperfectie

Schrijf je nu in!

In een notendop is dit de vraag waar Lieven De Maesschalck, zorginnovatiemanager bij de Thomas More-hogeschool, samen met een Belgisch onderzoeksteam een antwoord op wil bieden. Begin september bespreken ze hun bevindingen met het RIZIV. Op basis daarvan bepalen ze of de terugbetaling van deze therapie in de thuisverpleegkunde realiseerbaar is of niet.

Om te beslissen of een therapie al dan niet wordt terugbetaald, vraagt het RIZIV aan een team van onafhankelijke onderzoekers om een wetenschappelijke studie uit te voeren. Als zorginnovatiemanager met een achtergrond in de verpleegkunde bleek Lieven De Maesschalck de geknipte persoon om dit team aan te sturen. “De studie is opgezet met een multidisciplinaire groep over beide landsdelen heen”, legt Lieven uit. “We bekijken of en hoe wondzorg via negatieve druktherapie kan geïntegreerd worden in de thuisverpleegkunde. Het RIZIV wil concreet antwoord op drie vragen: hoe verloopt deze behandeling in de thuiszorg? Wat kost het? Wat is de ervaring van zowel de patiënt als de thuisverpleegkundige? Daarop ontwikkelden we een volledige methodologie, die het RIZIV en het Federaal Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg (KCE) goedkeurden.”

Vertrouwen en opleiding

Het onderzoeksteam voerde zowel een kwantitatieve als kwalitatieve studie uit. Enerzijds werden patiënten bevraagd via vier grote vragenlijsten over de ziekenhuissituatie, de thuisopvolging, het materiaal en het team, en de patiëntervaring. “Het initiële streefdoel lag op 1.000 patiënten. Momenteel zitten we aan zo’n 600 mensen. Toch geeft dit al een goed representatief beeld”, vertelt Lieven. “Bovendien kregen we recent toestemming van het RIZIV om de studie in een light versie verder te zetten tot eind 2021.” Anderzijds voerde het team diepgaande gesprekken via tien focusgroepen om de data beter te interpreteren. “Zowel online als live. Hierbij kwamen huisarts, patiënt, wondzorgverpleegkundige uit het ziekenhuis en thuisverpleegkundige aan het woord. Ook de firma’s die de vacuümpompen ontwikkelen, werden op deze wijze bevraagd.”

Twee elementen vielen op. Het wederzijds vertrouwen tussen alle partijen is ontzettend belangrijk om de behandeling in de thuiszorg te doen slagen. Bovendien is er absoluut nood aan brede kennisoverdracht en opleiding naar thuisverpleegkundigen maar ook huisartsen.” Op woensdag 29 september brengt Lieven een uitgebreid verslag over het gunstig effect op de wondevolutie, het samenwerken van het multidisciplinair team, de patiënt tevredenheid en de boeiende uitdaging die deze behandeling betekent voor de thuisverpleegkundige. Kom zeker langs.

Praktische info

Dinsdag 28 september 2021
Studiedag Thuisverpleegkundigen
Lieven De Maesschalck – Presentatie resultaten projecten negatieve druktherapie

Schrijf je nu in!

Presentie is geen recept en ook geen garantie op succes. Wat het wel is, komt dr. Guus Timmerman zelf vertellen tijdens de studiedag Ethiek. Als medewerker van de Stichting Presentie in Nederland voert hij al jarenlang onderzoek naar presentie bij zorgverleners en zorgvragers in allerlei contexten en omgevingen. “Het is een beetje zoals yoga beoefenen. Hoe meer je het doet, hoe beter je wordt.”

Presentie wint ook in België aan belang. Hogeschool VIVES integreert het bijvoorbeeld in haar opleiding verpleegkunde. Al is het begrip niet eenvoudig uit te leggen. Presentie is aanwezig zijn, een relatie aangaan met een persoon en goed proberen aanvoelen wat er voor die persoon op het spel staat. Presentiewerkers reiken zaken aan, doen eventueel voor hoe het ook anders kan, maar nemen nooit het gesprek over. “Toch kunnen ze stevig tussenkomen. Ze weten wat op het spel staat en zijn effectief aanwezig tijdens een gesprek”, zegt dr. Guus Timmerman. “Presentie is evenwel in geen enkele situatie gelijk. Alles hangt af van de zorgvrager en hoe jij aansluit bij zijn leefwereld, levensloop, … Van daaruit ga je afstemmen wat je wil bijdragen en uitzoeken wat je wil aanpakken. Daarbij mag je jezelf als zorgverlener nooit uit het oog verliezen.”

Guus verduidelijkt: “Een vrouw komt binnen op de spoeddienst en vraagt meteen wanneer ze naar huis mag. Dat blijft ze de hele tijd herhalen omdat ze een hondje heeft dat thuis op haar wacht. Als verpleegkundige sta je zeer dicht bij de zorgvrager en ben je in een ideale positie om hem aandachtig waar te nemen. De zorgvrager heeft altijd een onderliggend belang. Het komt er dus op aan goed door te vragen.”

Virtuositeit

Dat belang noemt men in de presentiebenadering de opgave van de ander. Het is een bepaalde worsteling, iets wat het leven die persoon opdraagt. “Om dit te weten te komen, moet je de ander willen zien en een open houding aannemen. Maar let op, want “open” betekent voor iedere persoon iets anders. Presentie is dus sterk afhankelijk van de situatie en de persoon die je voor je hebt”, zegt Guus. “Soms overkomt presentie je gewoon, maar soms lukt het ook niet. Presentie is een praktijk, het samenspel van handelen en spreken, ondergaan en afzien van handelen. Relationeel werken vraagt de tijd nemen om te ontdekken wat je te doen hebt. En scheelt tijd omdat het niet-passende zorg voorkomt, doorbehandelen intoomt en het in stand houden van behoeftigheid indamt.”

Een ander voorbeeld is wanneer de arts de kamer van de zorgvrager verlaat en de zorgvrager het volledige verhaal doet aan de verpleegkundige. Op dat moment is het belangrijk om nauwkeurig te kijken naar die persoons reactie en de juiste vragen te stellen. Aan de zorgvrager, maar ook aan jezelf. “Als je een kamer binnen wil, vraag je dan af of je daar wel aan toe bent en of je met voldoende openheid naar binnen kan. Misschien ga je enkel de medicatie brengen, maar misschien heeft die zorgontvanger meer nodig. Als je daar niet klaar voor bent, wacht dan even. Verlies jezelf nooit uit het oog.”

Praktische info

Dinsdag 28 september 2021
Studiedag Ethiek
Dr. Guus Timmerman –Presentie, relationeel werken en verpleegkunde

Op de Internationale Dag van de Palliatieve Zorg zendt Canvas Touching Infinity uit, een documentaire van filmmaakster Griet Teck. Tijdens de Week van de Verpleegkundige krijg jij deze pakkende documentaire in primeur te zien. Meer nog: Griet geeft een unieke inkijk en vertelt hoe deze documentaire tot stand kwam, hoe ze dit hele proces ervaarde en hoe het bovenal een film over liefde werd.

Rebecca, Fernand en Delphine. Deze drie personen weten dat ze ongeneeslijk ziek zijn en dat hun einde nabij is. Sterven is deel van hun dagelijks leven. In Touching Infinity volgt de Gentse filmmaakster Griet Teck hen tijdens de laatste weken van hun leven. De film neemt ons mee voorbij de angst en het verdriet, op een tocht gedragen door liefde, dankbaarheid en verbondenheid.  Zonder voorbij te gaan aan de ernst, is Touching Infinity vooral een film van hoop.

“Rebecca leeft al vijf jaar met kanker. Haar echtgenoot en drie jonge dochters gaan hier elk anders mee om, maar Rebecca wil zeer bewust afscheid nemen”, vertelt Griet. “Fernand en Emma zijn elkaars grote liefde, al 62 jaar lang. Ze hebben geen kinderen en een leven zonder elkaar is ondenkbaar. Delphine is hoogbejaard. Ze worstelt met onverwerkt verdriet, en wordt liefdevol verzorgd door haar dochter. Drie verschillende situaties die elk op hun eigen manier benaderd worden.”

Een nauwe band

Als filmmaker kreeg Griet een unieke inkijk in het leven van deze drie gezinnen. Dat bracht haar in situaties waar de emoties soms hoog opliepen en ze steeds de juiste afstand moest bewaren. Daarom hecht Griet er veel belang aan de mensen die ze volgt actief te betrekken tijdens het maakproces. “We werken samen. Ik vraag hen om zelf momenten aan te brengen en ik filmde ook momenten die niet in de documentaire zouden komen, als herinnering.”

De personen in Touching Infinity worden gefilmd tijdens dagelijkse momenten, maar ook in zeer kwetsbare situaties. Je moet als filmmaker dan niet alleen terugvallen op de opgebouwde vertrouwensband, maar ook zorgzaam omgaan met die kwetsbaarheid. “Ook ik voel me kwetsbaar. Bij een kennismaking leg ik uit hoe ik tewerk ga, maar je weet niet hoe het zal verlopen. Er is niets gescript. Tegelijk leer je iemand kennen en moet je afscheid nemen. Ik ben daar ook als mens aanwezig, niet alleen als filmmaker”, zegt Griet. “Wat me het meest verraste en raakte is de ongelofelijke kracht die mensen bij zichzelf vinden. Ook de manier waarop kinderen hier mee omgaan. Het is een zware, maar vaak ook mooie, intense periode van leven waarin je teruggeworpen wordt op jezelf. Materiële dingen doen er niet meer toe. Het gaat om te zorgen voor elkaar, om de ruimte te nemen om de dingen uit te spreken. En ik denk dat dit niet beangstigend hoeft te zijn.”

“Verouderen is niet vanzelfsprekend”, steekt Christel Geerts van wal. Als professor in de gerontologie geeft ze op de studiedag ouderenzorg een lezing over de beeldvorming rond ouder worden, samen met gerontologe Charlotte Brys. “We maken er een interactieve lezing van en reiken de nodige handvaten voor verpleegkundigen aan.”

Christel Geerts is al meer dan dertig jaar professor in de gerontologie aan de VUB, haar alma mater waar ze destijds in contact kwam met de ontwikkelingspsychologie. “Toen stopte die discipline bij de jongvolwassenen en werd niet gekeken naar andere leeftijdsgroepen. Nederland was op dat moment volop bezig met studies gerontologie en dat wakkerde mijn interesse aan”, vertelt ze. Ze bouwde een knap curriculum op en zet haar brede ervaring vandaag in om personen en zorgorganisaties te helpen in het begeleiden van ouderen.

Positiever beeld

Samen met gerontologe Charlotte Brys werkt Christel Geerts vooral over de beeldvorming rond ouder worden. “Gouder worden, noemt Charlotte dat. Maar om tot die positieve beeldvorming te komen, is er nog heel wat werk. Zowel in de media en in de maatschappij als bij het zorgpersoneel”, zegt professor Geerts. “Jong zijn wordt verheerlijkt en ouder worden krijgt al gauw een negatieve bijklank. We vertrekken dan ook graag vanuit enkele titels en artikels in de media om zo het algemene beeld te schetsen.” Ze legt meteen ook de bewijzen op tafel. In januari schreef ze samen met 85 gerontologen een opiniestuk. Vier kranten contacteerde ze, vooraleer iemand het wilde publiceren. “Elke krant zei: ‘Het moet scherper.’ Maar de realiteit is niet scherp of zwart-wit. Die is grijs en er zijn heel wat aandachts- en werkpunten”, zegt Christel nog.

Tijdens de lezing met Charlotte Brys zullen ze het hebben over het verouderingsproces. Ook het ouder worden van de verpleegkundige komt aan bod. “Maar ook, hoe wordt gekeken naar verpleegkundigen in de ouderenzorg? Daar hebben we data rond verzameld”, zegt de professor. “We tonen ook de maatschappelijke perceptie en besluiten onze lezing bij de zorginstellingen. Voor zorgverleners reiken we graag concrete hulpmiddelen aan. Er zijn natuurlijk de klassiekers, zoals geen verkleinwoorden gebruiken. Maar je kan als verpleegkundige nog zoveel meer doen.”

Thuisverpleegkundigen spelen een belangrijke rol in de vaccinatiestrategie. Daar is professor en vaccinoloog Pierre Van Damme rotsvast van overtuigd. “Niet alleen in een uitvoerende rol. Ze bieden ook een luisterend oor en informeren hun patiënten vanuit de juiste kennis en competenties.”

In een latere fase van de vaccinatiecampagne zal sterk ingezet worden op mobiele teams. Huisartsen en thuisverpleegkundigen gaan dan aan huis bij de patiënt om de vaccins toe te dienen. “Dat is dezelfde strategie als bij de griepvaccinatie en zal voor COVID-19 eenvoudiger zijn wanneer het gaat om vaccins die makkelijker te transporteren zijn, zoals dat van AstraZeneca en Johnson&Johnson”, zegt professor Pierre Van Damme van de Universiteit Antwerpen.

Geruststellen door informatie

De rol van de thuisverpleegkundige is in die thuisvaccinatie niet min. Vanuit hun vertrouwensband met de patiënt bieden zij een bijzonder waardevolle bijdrage aan de vaccinatiecampagne. Professor Van Damme: “Niet in het minst beschikken ze over de juiste vaardigheden. Ze kunnen luisteren, begrip tonen voor twijfels en ingaan op vragen. Ze zijn daarnaast ook een verdeler van correcte informatie en kunnen die informatie ook meedelen in de taal van de patiënt. Dat aspect hebben we onderschat. De overvloed aan informatie die op een patiënt afkomt, via de media, kan gevalideerd en gedoseerd worden door de thuisverpleegkundige. Weet die niet of bepaalde informatie klopt? Dan kan altijd de hulp ingeschakeld worden van de thuisverplegingsorganisatie.”

Naast die uitvoerende en informerende rol, ziet Pierre Van Damme de thuisverpleegkundige dus ook als iemand die de patiënt kan geruststellen. Zeker bij eventuele nevenwerkingen. Zo kan de thuisverpleegkundige perfect aangeven welke symptomen normaal zijn en ingrijpen wanneer er toch iets mis dreigt te gaan.

Waarom we iedereen dan niet thuis vaccineren? “Iedereen thuis vaccineren is bijzonder arbeidsintensief. Je moet ook steeds een kwartier ter plaatse kunnen blijven om nevenwerkingen op te sporen. Dat kan niet op grote schaal. Het gaat hier echt om een en-enverhaal met als resultaat een hogere vaccinatiegraad.”

Loïc Moureau studeerde godsdienstwetenschappen en filosofie aan de KU Leuven. Hij gaf enkele jaren les in de bachelor Verpleegkunde en HBO5. Intussen doctoreert hij in levensondersteunende zorg voor EPPA-patiënten en is hij stafmedewerker Ethiek in de vzw Gezondheidszorg Bermhertigheid Jesu. Een ruime ethische en academische achtergrond dus om enkele vraagstukken rond het gebruik van apps en sociale media in de GGZ te tackelen.

“Ik zal wat uit mijn comfortzone moeten treden”, geeft Loïc meteen toe. “Als ethicus sta je nu eenmaal niet met de voeten in het veld, of beter gezegd: met de handen aan het bed.” Toch schrikt een ethische reflectie rond het gebruik van digitale media in de GGZ hem niet af. “GGZ en apps, dat staat nog in zijn kinderschoenen. Ik ben er zeker van dat andere zorgsectoren daar veel verder in staan. Al zijn er ook in de GGZ genoeg concrete casussen te vinden.”

Een van die casussen is het gebruik van sociale media. Hoe ga je er mee om wanneer patiënten je een facebookverzoek sturen, je plots volgen op Instagram of je een privébericht sturen? “Het verhaal van afstand en nabijheid speelt hier een belangrijke rol”, zegt Loïc. “Wat doe je en hoe communiceer je op dat moment naar je patiënten?”

Whatsapp en uurroosters

COVID-19 bracht de digitale communicatie en het gebruik van apps in een stroomversnelling. Onze computers en smartphones moesten nu eenmaal geen anderhalve meter afstand houden.  “Veel verpleegkundigen hebben bijvoorbeeld een whatsappgroep met hun dienst. Daarin worden zelfs de uurrooster gecommuniceerd of vervangingen geregeld”, vertelt Loïc. “Dat heeft voordelen, zeker. Langs de andere kant kan je je afvragen: stopt het werk dan ooit? Kan ik uit die groep stappen? Wat doe ik met de overvloed aan informatie die mij niet bereikt of niet boeit?”

Digitale zorg

Natuurlijk praat Loïc ook over het zorgaspect. Hij komt dagelijks in contact met tal van ethische dilemma’s en existentiële vraagstukken in de zorgcontext en daar buiten. “Zijn consultaties op afstand, bijvoorbeeld, een goed idee? Je kan snel mensen helpen, maar door de afstand voel je mensen niet altijd aan en kan je inschatting fout zitten”, zegt Loïc. “Digitale media zijn zeker een meerwaarde in een overbevraagde eerstelijnszorg GGZ, maar het is kwestie van er goed mee om te gaan buiten de veiligheid van je professionele setting.”